Từ ngày sang Mỹ năm 1985, lu bu với sinh kế, tôi không còn đam mê của thời Sài Gòn mỗi cuối tuần xem phim từ rạp này sang rạp khác. Cuối năm 2005, được về hưu, đúng lúc báo chí ồn ào về phim Memoirs of a Geisha (Hồi ức một ả đào), cơn đam mê cũ trở về, lại tự cho mình đã nghe được tiếng Anh sau 20 năm đi làm sở Mỹ, bèn xông xáo mua vé ngay ngày đầu khởi chiếu. Xem xong, chỉ hiểu được phần nào! Tôi đổ thừa cho hai nguyên do. Một là, tiếng Anh của cả người xem lẫn người diễn xuất đều không phải là người Mỹ nên nghe tiếng được tiếng không. Hai là, vì chuyển biến của phim khá nhanh nên khó nắm bắt nội dung.
Phim và sách
Ấm ức, tôi bèn đến thư viện mượn quyển tiểu thuyết mà phim đã dựa vào để thực hiện. Phải chờ đợi mấy tháng vì đã có nhiều người ghi tên. Đọc xong, thấy khỏe người. Câu chuyện trở nên sáng tỏ. Tóm lược là thế này:
Vào năm 1929 ở Nhật, trong một làng chài cá xác xơ, có một gia đình quá nghèo, người vợ đau yếu sắp chết, người chồng phải bán hai đứa con. Cô em lên chín, mỹ miều, được nhận vào một trú viện (okiya, nơi ăn ở của ả đào). Cô chị lên mười lăm, bị đưa vào chốn lầu xanh.
Để được chính thức trở thành một ả đào, cô em Chiyo được cho vay tiền để nhập học trường dạy nghề ca, múa, hát, đàn, trà đạo, kiến thức, ăn nói… Trong thời gian học Chiyo còn phải hầu hạ một ả đào đàn chị (do Củng Lợi đóng). Nhưng xui cho Chiyo, ả đào đàn chị Hatsumomo bản tánh độc ác, đố kỵ, thấy Chiyo có thể trở thành đối thủ tương lai nên lúc nào cũng kiếm chuyện hành hạ, bêu xấu. Buồn tủi, nhân người chị trốn khỏi lầu xanh, Chito bỏ trốn kỹ viện. Không may mắn, Chiyo bị bắt và bị bà chủ đưa xuống hàng tôi tớ muôn năm.
Nhưng dù bị đọa đày, Chiyo vẫn lớn lên, càng xinh đẹp. Một ngày kia, nhân một buổi ra phố tạp dịch, thấy thiên hạ nhởn nhơ mà đời mình thì tàn trong ngõ hẹp, cô bé tủi thân ngồi khóc bên đường. Một người đàn ông ăn mặc bảnh bao đi qua, thấy thương tình cho ít tiền mua…cà rem. Hình ảnh người đàn ông hào hoa đó bắt đầu ám ảnh cô bé mười hai tuổi, đồng thời cũng mang đến cho cô bé một vận may. Chỉ ít lâu sau ngày gặp gỡ, Chiyo được ả đào thời danh Mameha (do Dương Tử Quỳnh đóng) nhận làm em nuôi. Mameha cam kết với bà chủ trú viện là sẽ giúp Chiyo học tập và trả hết số nợ đã thiếu bà. Từ sau ngày đó, đời cô bé đi lên.
Trong hy vọng nhờ nghề ả đào mà có dịp gặp lại con người hào hoa, Chiyo tự hứa dù phải vượt… trường sơn cũng nhất định lấy cho được cái bằng ả đào. Sau hai năm học tập… vượt chỉ tiêu, Chiyo tốt nghiệp, đổi tên thành Sayuri (Chương Tử Di đóng). Tuy còn là ả đào tập sự, nhờ vẻ duyên dáng và sắc đẹp trời cho, Sayuri được nhiều tai to mặt lớn săn đón.
Lên mười lăm, chữ trinh của nàng được rao bán đấu giá. Người chị nuôi Mameha đảm trách giao dịch mà cả. Càng nổi danh, Sayuri càng bị Hatsumomo phá bỉnh. Hatsumomo – ả đào đối thủ của Mameha – phao tin Sayuri đã mất cái ngàn vàng từ khuya. Báo hại bà chủ trú viện phải nhờ bác sĩ khám Sayuri và được xác nhận vẫn… ngon lành. Và càng bị mưu hại Sayuri càng đi lên trong khi Hatsumomo mỗi ngày một đi xuống và cuối cùng thì… đi luôn.
Có ba người có khả năng tài chánh gắm ghé trinh tiết của Sayuri. Vị Nam tước Nhật, vị Tổng giám đốc hãng điện, và vị bác sĩ thích phá trinh. Điều nghịch lý trong giới ả đào là cái giá bán trinh càng cao, nàng ả đào mất trinh càng được trọng vọng. Khi lên đến cái giá 11 ngàn 500 yen – thời giá năm 1935, lương ả đào là 4 yen một giờ – vị Nam tước bỏ cuộc, vị Tổng giám đốc không đủ tiền đáp ứng, Sayuri rơi vào tay vị bác sĩ.
Thế chiến II bùng nổ. Các trú viện đóng cửa. Mọi người tản cư về miền quê lánh bom đạn Mỹ. Ả đào Sayuri tài sắc vẹn toàn biến thành kẻ lao động vinh quang. Mà càng lao động vinh quang thì càng thân tàn ma dại. Cũng may, sau bốn năm, cuộc chiến cũng tàn theo. Các trú viện được mở lại nhưng trú viện của nàng thì chưa! Đúng vào lúc tuyệt vọng nhất thì vị Tổng giám đốc xuất hiện. Ông cần nàng trở về Kyoto phục vụ giải trí cho một giới chức nhiều quyền lực mà nhờ vị này hãng đồ điện của ông sẽ được hưởng nhiều ưu tiên phát triển. Ông hứa một ngày rất gần, khi ông sẽ trở thành triệu phú, chừng đó, nàng trở thành… gái bao của ông. Nghĩa là nàng sẽ được ông chuộc khỏi trú viện, mua nhà cho nàng ở, trả tất cả mọi chi tiêu của nàng, bù lại được độc quyền… ngủ với nàng. Nhưng Sayuri cảm thấy xót xa. Có bao giờ nàng muốn trở thành gái bao của ông đâu. Mọi mơ ước của nàng đều hướng về con người một lần cho nàng nếm hương vị cà rem ngon tuyệt! Nhưng ở đây thì lấy gì sống. Mà hơn nữa về thủ đô thì may ra còn dịp gặp lại người xưa… Và đúng như mong ước, nàng đã gặp lại người xưa, không chỉ một lần mà nhiều lần. Nhưng lần nào cũng cặp kè vị Tổng giám đốc, người vời nàng về kinh đô. Nhiều lần nàng len lén nhìn người xưa đắm đuối nhưng chừng như ông không còn nhận ra nàng.
Một hôm, cùng với nhiều ả đào khác, Sayuri được mời phục vụ giải trí ở tư dinh của giới chức nhiều quyền lực. Bất ngờ, tại đây, nàng được vị Tổng giám đốc giới thiệu với thần tượng của nàng! Thì ra ông là Chủ tịch hãng, xếp của vị Tổng giám đốc. Qua tiếng xì xào, nàng nghi ngờ đêm nay vị Tổng giám đốc sẽ tuyên bố chính thức nhận nàng là gái bao. Từ chối thì nàng không đành trước một kẻ si mê chân tình. Nhận lời thì ước mơ gần gụi người mình thương yêu sẽ tan vỡ. Sayuri chọn một giải pháp chẳng đặng đừng. Nàng nhờ Pumpkin, ả đào bạn, đúng giờ G đưa vị Tổng giám đốc đến căn phòng nàng sẽ… ăn nằm với giới chức nhiều quyền lực. Thấy tận mắt, chắc vị Tổng giám đốc sẽ lìa xa nàng.
Đúng giờ G, đang chịu đựng trò ân ái, nghe tiếng chân người, Sayuri ngẩng nhìn ra cửa. Người bạn ả đào đang đứng với một người đàn ông mà khi nhìn kỹ, nàng ngẩn ngơ: vị Chủ tịch! Thì ra Pumpkin chơi vố này cốt là để trả đũa một cú đau trước đó Sayuri đã vô tình gây cho nàng.
Nhiều ngày chua xót, đau đớn trôi qua, Sayuri coi như định mệnh đã an bài. Nàng tìm vui với Mameha qua các trà thất. Bỗng một hôm, nàng lại nhận được lời mời của hãng dụng cụ điện, yêu cầu nàng đến trà thất quen thuộc. Đây là lần đầu nàng thấy vị chủ tịch đến một mình. Ông thú nhận rằng ngay từ lần đầu gặp khi nàng còn bé bỏng, ông đã xao xuyến và đã tài trợ cho Mameha nhờ coi sóc giúp đỡ nàng. Nhưng rồi đúng vào đêm cô bé chính thức trở thành ả đào, trong lúc lòng hân hoan rủ vị Tổng giám đốc cùng đến chia vui hội ngộ, thì vị Tổng giám đốc bị ngay tiếng sét ái tình! Là bạn chí thân với nhau, ông đành lòng nhường cho bạn mình…
Sayuri nghe ông mà bàng hoàng. Thì ra ông đâu có thờ ơ với nàng. Rồi nghĩ đến hành động xấu xa của mình, nàng xấu hổ giải thích (lời nói đúng như trong sách lẫn trong phim): “Thưa chairman, những gì em làm ở Amami, em đã làm vì những xúc cảm em dành cho ông. Từ ngày gặp ông khi còn bé ở Gion, mỗi bước đi của đời em đều nhằm vào hy vọng là nó sẽ mang em đến gần ông hơn”. (What I did on Amami, I did because of my feelings for you, chairman. Every step I have taken in my life since I was a child in Gion, I have taken in the hope of bringing myself closer to you).
Vị chairman bất ngờ ôm chặt Sayuri hôn say đắm. Sayuri ngạc nhiên. Ông cho biết vị Tổng Giám đốc Nobu đã bỏ cuộc. Giờ đây, ông không phải mang tiếng là chiếm đoạt người mà bạn mình yêu tha thiết… Ông giải thích (lời nói cũng đúng như trong sách lẫn trong phim): “Sau khi Pumpkin nói với anh là em muốn chính Nobu tận mắt trông thấy cảnh đó, anh quyết định kể mọi điều trông thấy cho Nobu. Và khi ông ấy tỏ ra vô cùng tức giận, mà… nếu ông ấy không thể tha thứ cho những gì em đã làm thì rõ ràng ông ấy cũng sẽ chẳng bao giờ thực sự là người chủ vận mệnh đời em”. (After Pumpkin told me you’d intended that encounter for Nobu’s eyes, I made up my mind to tell him what I’d seen. And when he reacted so angrily… well, if he couldn’d forgive you for what you’d done, it was clear to me he was never truly your destiny)
Phim thì kết thúc bằng hình ảnh hai đôi môi lại gắn chặt giữa rừng hoa anh đào nở rộ. Còn truyện thì kéo dài thêm một chương nữa, kể tiếp rằng sau đó Sayuri chính thức trở thành gái bao của vị chairman, được ông mua cho căn nhà sang trọng, được ông trang trải mọi tiêu xài xa xỉ. Nhiều năm sau, lại được ông thu xếp cho qua sinh sống giàu có ở Nữu Ước, làm chủ một teahouse với nhiều geisha dưới quyền, nơi mà vào tuổi 60, bà kể lại cuộc đời ả đào của mình.
Nhưng đó không phải là sự khác biệt duy nhất giữa sách và phim. Nhiều chi tiết hay ho đã bị bỏ qua khi nhà soạn kịch bản giản lược quyển sách dày trên bốn trăm trang để làm cuốn phim dài hai tiếng đồng hồ. Lại thêm nhiều sửa đổi đến ngạc nhiên. Tôi chỉ nêu ba điểm sửa đổi thú vị nhất. Một là, trong truyện, vị chairman cho tiền để cô bé Chiyo tự đi mua cà rem ăn một mình. Còn ở phim, đích thân vị chairman mua cà rem và hai người cùng ăn vui vẻ. Theo tôi, hình ảnh sau rất đạt. Thứ hai, ở truyện, vị Tổng giám đốc bị thương tích khiến một nửa mặt mang đầy thẹo và mất một cánh tay. Trong phim, mặt vị này cũng đầy thẹo nhưng lại đủ hai tay. Cũng dễ suy đoán: để vị Tổng giám đốc còn đủ hai tay vừa đỡ mất công hóa trang, vừa bớt vẻ … cải lương không cần thiết. Ba là, trong truyện, giới chức nhiều quyền lực là vị thứ trưởng tài chánh Nhật. Ở phim, vị này hóa thành một ông đại tá Mỹ, xếp vùng chiếm cứ. Tôi thực sự không hiểu sao lại có sự sửa đổi… bất thường này. Thôi thì cứ luận theo lối thông thường rằng bằng cách làm như vậy, không chừng cả tác giả quyển tiểu thuyết lẫn nhà soạn kịch bản phim đều được hưởng chút… cháo!
Khen và chê
Xét về nội dung thì đây chỉ là một câu chuyện tình lãng mạng, thương tâm, gay cấn nhưng về phương diện văn học nghệ thuật thì truyện đáng được xem là một tác phẩm có giá trị văn học và phim xứng đáng là một tác phẩm nghệ thuật. Cả hai đều đáng đọc và đáng xem.
Tác giả của quyển tiểu thuyết Memoirs of a Geisha là Arthur Golden. Ông tốt nghiệp đại học Harvard về lịch sử nghệ thuật, chuyên ngành nghệ thuật Nhật Bản. Năm 1980, ông lấy thêm bằng cử nhân về lịch sử nước này. Sau đó ông còn qua Tokyo làm việc một thời gian. Với kiến thức phong phú về nước Nhật như vậy, thế mà khi viết truyện này, ông còn dành suốt mười lăm năm truy cứu và phỏng vấn. Không ngạc nhiên khi quyển tiểu thuyết xuất bản năm 1997 trở thành một best seller. Tác giả được các giới phê bình văn học nhất loạt ngợi khen, thậm chí dùng đến cả từ ngoại hạng (outstanding). Mà quả thật, qua ngòi bút sắc sảo và tài diễn đạt lôi cuốn, ông còn giúp người đọc dễ dàng nhìn bao quát sự khác biệt của xã hội Nhật trước và sau thế chiến II, hiểu được một số truyền thống về tập tục văn hóa cùng thực chất cuộc đời tài hoa của các ả đào Phù Tang thường bị nhìn như các kỹ nữ lầu xanh. Tác giả cũng bàn qua về lịch sử và giá trị các bộ kimono…
Từ những gì mô tả trong sách, nhìn sang cuốn phim, mới thấy đạo diễn Rob Marshall đã dàn dựng các màn trình diễn thật lộng lẫy, đầy ấn tượng. Như màn đô vật truyền thống sumo, màn ả đào trình diễn ca múa. Ông cũng ghi được những hình ảnh tuyệt vời của các cây hoa anh đào nở rộ khắp kinh đô văn hóa Kyoto, những bộ kimono đầy màu sắc mà vô cùng trang nhã. Ống kính của ông cũng thu những góc cạnh sắc bén của các ngôi chùa cổ nổi tiếng trong đó có chùa Kiyomizu-dera và đền Fushimi-Inari Taisha. Tất cả những hình ảnh độc đáo đó quá hiển hiện, người xem không cần vận dụng trí tưởng tượng như khi đọc. (Thật ra, khi đọc, hình ảnh tưởng tượng lắm khi mê mẩn hơn nhiều).
Đáp lại những lời khen nồng nhiệt là những lời chê bai cũng nhiệt tình không kém. Phải kể trước tiên là lời mỉa mai về những nghịch lý trong việc thực hiện phim này: đạo diễn là người Mỹ, ba vai chính là ba tài tử Tàu, nội dung phim lại là chuyện Nhật. Theo dư luận, đạo diễn có cái lý của ông: nước Nhật hiện nay không có nữ minh tinh… ăn khách. Nhà sản xuất đã không ngần ngại bỏ tiền để mướn hai ngôi sao “vĩ đại” Củng Lợi, Chương Tử Di của nước Trung Hoa “vĩ đại”. Thấy chưa chắc ăn, họ chọn luôn minh tinh Dương Tử Quỳnh, người Mã gốc Hoa, cựu hoa hậu Mã Lai, từng được tuần báo People bầu là một trong năm mươi người đẹp nhất thế giới như Củng Lợi trước đó. Quan điểm của nhà làm phim: người châu Á nào cũng giống nhau. Diễn viên nào cũng diễn đúng như vai trò được giao phó. Điều quan trọng là… lôi kéo khán giả. Phim đã lôi kéo khán giả nhưng có diễn đúng vai trò hay không lại là chuyện khác.
Kế đó là những xí xô xí xào từ Trung Quốc. Thay vì hãnh diện với hai siêu sao nước mình được kinh đô điện ảnh Hollywood tuyển chọn, thay vì các rạp hát Tàu được dịp hốt bạc (và chính phủ được tiền thuế), Trung Hoa đỏ vẫn đành lòng ban lệnh cấm chiếu phim này. Lý do được nêu ra rất là… vô văn hóa nghệ thuật: sợ có biểu tình chống Nhật vì phim gợi nhớ thời Nhật chiếm đóng đã bắt đàn bà Trung Hoa phục vụ sex cho quân đội Thiên Hoàng. Nhưng dư luận xầm xì: chớ không phải là cách trả đũa việc giới tư bản Mỹ đã sử dụng các siêu sao Trung Hoa đóng vai gái điếm?
Người Nhật cũng đưa ra phản ứng của họ. Các ả đào thứ thiệt thì bực tức khi cho rằng truyện thì đề cao ả đào, còn phim thì hạ thấp giới nghệ sĩ này.
Nhiều dân Nhật than phiền rằng phim Hồi ức của một ả đào Phù Tang chỉ nhằm mục đích thương mại bất kể danh dự của họ. Họ chỉ rõ: nếu bạn càng hiểu biết về nước Nhật, bạn càng ít… ưa thích phim này. Bởi vì mỗi dân tộc vốn mang sẵn trong người cái quốc hồn quốc túy, rất dễ nhìn ra những gì mà người nước ngoài ấm ớ bắt chước. Khán giả khắp thế giới có thể không thấy nhiều sai sót của cuốn phim nhưng hẳn ai ai cũng nhìn thấy một khuyết điểm tức cười: ba minh tinh đóng vai ả đào Nhật mà cử chỉ đi đứng mang điệu bộ ả đào …Tàu!
Cuối cùng, dù dư luận khen hay chê, phim cũng đã được đánh giá bởi các tổ chức điện ảnh quốc tế. Phim được đề cử hai mươi hai giải và nhận được mười một giải, trong đó có ba Oscar. Bình thường, một phim chiếm được một Oscar đã là… quá đã!
Thưởng và phạt
Tiểu thuyết Memoirs of a Geisha được dịch ra nhiều thứ tiếng, dĩ nhiên không thể vắng tiếng Nhật. Sau khi bản dịch được phát hành, tác giả Arthur Golden… bị kiện về hai tội: một là vi phạm giao ước và hai là phỉ báng. Nguyên cáo là một ả đào hồi hưu, người đã kể chuyện đời bà cho tác giả viết thành tiểu thuyết. Theo khẩu ước, bà kể với điều kiện duy nhất là không được tiết lộ danh tánh của bà. Nhưng Arthur Golden đã làm một cử chỉ… đẹp bằng cách ghi đích danh bà trong sách để bày tỏ lòng biết ơn. Về tội phỉ báng thì bà tố cáo tác giả cố tình bóp méo nhiều sự việc khiến phẩm giá bà bị xúc phạm. Tội nghiệp tác giả. Ông đã rất cẩn thận. Cái tựa ghi là Hồi ức nhưng dưới tựa ghi rõ là tiểu thuyết. Đời thật bà kể nhưng được tiểu thuyết hóa. Nếu viết đúng như bà kể thì nó phải ghi là tự truyện! Tuy vậy, năm 2003, nhà xuất bản đồng ý giải quyết ngoài tòa án với một số tiền đền bù không được tiết lộ. Như để chứng minh mình thành thật khi kiện tụng, bà ả đào về hưu Mineko Iwasaki viết hai quyển tự truyện là Geisha, a Life, ấn hành ở Mỹ và Geisha of Gion ấn hành ở Anh. Cả hai quyển đều trở thành… ăn khách khắp thế giới.
Ngược với sự thiếu may mắn của tác giả người Mỹ Arthur Golden, hai năm sau, cũng tại Nhật, nữ minh tinh người Hoa Chương Tử Di lại được phần thưởng bất ngờ. Trong thời gian đến nước này giới thiệu cuốn phim, cô nhận được một lá thư kèm một kiện hàng. Trong thư, một bà ả đào già cho biết bà rất xúc động khi xem một đoạn phim quảng cáo và mong đợi cuốn phim sẽ đưa bà và bè bạn trở về những kỹ niệm nghề nghiệp thân thương ngày nào. Mở kiện hàng là món quà tặng cho người đẹp diễn viên: một chiếc áo kimono cổ kính tuyệt xảo. Chương Tử Di cảm động rơi nước mắt. Cô đã gửi thiệp mời bà dự khán buổi chiếu đầu tiên ở Nhật.
Còn tôi thì phải xuất tiền túi để xem buổi chiếu đầu tiên phim này ở Mỹ. Tuy nhiên, cũng như bà ả đào già, tôi cũng qua nhiều xúc động nhất là phim còn đưa tôi trở về với những thần tượng ngày nào. Xem Củng Lợi, Chương Tử Di, Dương Tử Quỳnh mà nhớ Chân Trân, Lý Thanh, Trịnh Phối Phối…
Tháng 7/2006
Vũ Thất
