Nhạc sĩ Phạm Duy, một trong những nhạc sĩ tài danh của nền âm nhạc Việt-Nam, đã viết trong hồi ký: “Trong thời gian du học ở Pháp (1954-1955), tôi rất yêu chuộng ca khúc của một tài hoa sớm nở chóng tàn: Đó là nữ nhạc sĩ Nicole Louvier (6/23/1933- 3/08/2003)…Tôi nhớ là đã vì nàng mà tôi soạn lời cho một trong những bài nhạc tình buồn nhất của thế giới. Đó là bài Sombre Dimanche ( Chủ nhật buồn) vì bài này có hơi nhạc rất gần gũi với hơi nhạc của Nicole Louvier…”
Dưới đây là lời ca của bản nhạc Chủ nhật buồn, bằng nguyên ngữ Hungary, tiếng Anh và tiếng Việt:
Nhạc sĩ Seress Rézso ( 1899-1968):
Nhạc sĩ Seress Rézso sinh năm 1899 tại Budapest (Hungary) trong một gia đình gốc Do-Thái. Thân hình nhỏ bé và chỉ cao hơn 1m55 nên thường được gọi là “Seress bé nhỏ”. Cả đời ông chỉ chơi nhạc vào buổi tối ở 2 tiệm ăn nhỏ, đầy khói thuốc lá tại Budapest có tên là Kulacs và Kispipa, vì nơi đây là nơi gặp gỡ cũa tầng lớp tiểu thị dân nghèo khó vào đầu thâp niên 30. Tiệm ăn lạnh lẽo không đủ hơi ấm từ chiếc lò sưởi gạch mầu nâu duy nhất .Thực khách ngồi gần cửa ra vào vẫn phải mặc nguyên áo khoác ngoài. Seress ngồi khuất sau chiếc dương cầm phì phèo điếu thuốc và hầu như thực khách ít khi thấy rõ ông. Hàng ngày từ 6 giờ tối đến rạng sáng, Seress chơi dương cầm kiểu “mổ cò” với 2 ngón của bàn tay phải, lần mò tìm nốt nhạc, say sưa không biết mệt nên đã tạo được một thế giới âm thanh đặc biệt nơi tiệm ăn, khiến thực khách luôn ghi nhớ mà tìm đến. Với thù lao mỗi tối vài đồng và một bữa ăn tối thanh đạm, Seress cũng an phận với cuộc sống nghệ sĩ cũa mình .
Năm 1933 tại Budapest, Jávor László, chàng phóng viên 26 tuổi bị thất tình, có làm một bài thơ diễn tả lại tâm sự đau khổ của mình buộc phải chia tay với người yêu vì nàng đã là vợ của người khác. Bài thơ với những câu như :” Chủ nhật buồn với muôn cành hoa trắng…Anh chờ em với lời kinh cầu , để rồi khi mối tình không còn nữa thì ngày chủ nhật sẽ chỉ còn đầy nước mắt và u sầu…. Jávor đem bài thơ thất tình này nhờ Seress phổ nhạc và người nhạc sĩ không hề biết nhạc lý đã huýt sáo ( huýt gió) tìm âm điệu thích hợp và nhờ một thanh niên thạo nhạc ghi lại thành bài ca với gía thù lao là 5 đồng . Cách sáng tác của Seress thật thô sơ và giản dị, qua huýt sáo để tìm giai điệu cho bài hát và ngoài bản nhạc Chủ nhãt buồn, ông còn là tác giả của ít nhất 40 ca khúc mà các nhà phê bình âm nhạc cho rằng nhiều bài còn hay hơn bản Chủ nhật buồn. Otto Klemperer, một nhạc trưởng lừng danh người Đức đã có lời nhận xét ngắn gọn về Seress: “ Không phải là nhạc sĩ mà là thiên tài”.
Trong đệ nhị Thế chiến, Hungary bị Đức quốc xã xâm chiếm, Seress bị bắt vào trại tập trung vì là gốc dân Do Thái. Đã có lần ông bị bọn Đức quốc xã bắt đào hố để tự chôn mình nhưng may mắn thay một sĩ quan Đức đã được nghe bản nhạc Chủ Nhảt buồn của ông trước đó tại Budapest nên cảm thông và tha cho ông tội chết.
Năm 1956, sau cuộc cách mạng Mùa thu của dân Hung bị thất bại và bị bọn cộng sản Nga sô đang chiếm đóng đàn áp đẫm máu. Cả trăm ngàn dân Hung phải trốn chạy ra nước ngoài. Bạn bè của nhạc sĩ cũng khuyên ông rời nước Hung. Nhưng Seress đã quá yêu mảnh đất quê hương, nhất là Budapest, nên ông nhất quyết ở lại. Trong suốt 10 năm cuối đời, Seress không bao giờ bước ra khỏi quận VII của Budapest, nơi ông sinh sống và chơi nhạc.
Seress cũng có rất nhiều tiền trong các ngân hàng ngoại quốc, đến từ bản quyền các bản nhạc của ông. Nhưng Seress chưa bao giờ đặt chân ra nước ngoài nên cũng chưa bao giờ đụng chạm được đến những khoản tiền đó. Sau Đệ nhị thế chiến, Hungary là phe thua cuộc và số tiền của ông trong ngân hàng đã bị “đóng băng” với lý do là… nước Hung phải bồi thường thiệt hại chiến tranh cho đồng minh.
Tháng 1/1968, khi biết mình mang trọng bệnh, Seress đã tìm đến cái chết vào một ngày thứ hai buồn bã. Ông đã nhảy qua cửa sổ tầng 4 của cao ốc ông đang ở. Cả đời bị ám ảnh bởi cái chết qua bài ca do ông phổ nhạc, nhưng cái chết của seress đã đưa ông bất tử như bản nhạc Chủ nhật buồn bất tử của ông. Seress thọ 69 tuổi.
Huyền thoại về bài ca Chủ nhật buồn
Người ta nói nhiều đến Chủ nhật buồn như một bài ca có ma lực vô cùng đặc biệt khiến người nghe ảo não u sầu đến độ phải tự tìm đến cái chết để giải thoát.
Tháng 11/1935, báo chí Hungary mở cuộc tấn công phê phán bản nhạc Chủ nhật buồn và gọi nó là “bài ca giết người” vì chỉ trong vòng 2 tuần đã có 2 người tự sát bên bản nhạc Chủ nhật buồn.
Từ Âu châu, lan sang Bắc Mỹ, truyền thông bắt đầu chú ý đến Chủ nhật buồn, nơi khen, nơi chê cho đến khi một ông bầu âm nhạc người Pháp sang Budapest để nghe ca khúc này rồi mang về Pháp, truyền bá tại Paris. Lúc đó cả thế giới mới biết đến người nhạc sĩ “thiên tài” là Seress.
Khi bài hát được tung ra thị trường, bắt đầu xuất hiện những chuyện kỳ lạ: Tại Berlin (Đức) một thanh niên sau khi nghe bài hát đã phàn nàn với bạn bè rằng anh ta bị ám ảnh bởi giai điệu và lời ca của bài hát. Anh rơi vào trạng thái trầm cảm mà không sao thoát ra được. Cuối cùng anh dùng súng bắn vào đầu tự vẫn. Vài ngày sau, cũng tại Berlin, người ta phát hiện một cô gái treo cổ tự tử và dưới chân cô là bài hát Szomorú Vasárnap. Báo chí bắt đầu loan tin về hiện tượng tự sát này và liên tiếp các vụ tự vẫn tương tự xẩy ra ở nhiều nơi trên thế giới như ở Hungary, Pháp, Mỹ. Lệnh cấm lưu hành bản nhạc đã được nhiều nước đua ra. Nhưng càng cấm thì bài hát lại càng nổi tiếng và danh sách các nạn nhân ngày càng dài thêm, ở mọi lứa tuổi, ngành nghề, màu da …Có tới 15 quốc gia đâm đơn kiện tác giả Seress, buộc tội ông có liên quan đến những cái chết đó. Cơn sốt về bài hát Chủ nhật buồn lên đến cực điểm vào năm 1936. Bất chấp lệnh cấm, bản Copy của bài hát đã được bày bán khắp nơi trên đường phố Paris. Những lời đồn đại làm cho nhiều ban nhạc và ca sĩ không dám trình diễn bài hát “chết chóc” này . Nhạc sỉ Seress cũng đã cố gắng thu hồi bài hát của mình nhưng không thành công.
Một trong những ca sĩ được cho là đã thể hiện đầy cảm xúc bài hát Chủ nhật buồn là nữ danh ca người Mỹ da đen Billie Holiday. Nhưng bài hát này mà cô trình diễn đã bị cấm tại Anh quốc vào năm 1941 vì bị cho là làm nản lòng người nghe trong lúc cần động viên tinh thần dân chúng để chống lại Phát xít Đức. Ngoài ra còn biết bao huyền thoại nữa về bài ca Chủ nhật buồn mà báo chí trên thế giới đã phanh phui ra. Chuyện tự vẫn nào thì cũng đau thương và buồn bã: Tại Ý, một thiếu niên đi trên đường gặp một người đàn ông đang chơi bản nhạc” Gloomy Sunday”. Cậu dừng bước, nghe xong bản nhạc ,móc hết tiền trong túi ra cho người chơi nhạc . Cậu lặng lẽ cất bước tới một cây cầu, nhảy xuống sông tìm cái chết.
Để giải thích cho hiện tượng của bài ca “giết người”, người ta đã tìm hiểu về ảnh hưởng của ca nhạc, phim ảnh trong cuộc sống tâm lý của con người. Sự khủng hoảng của xã hội sau Đệ nhất thế chiến : Chết chóc, thương vong, thất nghiệp… cũng đã tác động mạnh lên tâm lý con người, đẩy con người vào trạng thái mất phương hướng, trầm cảm, thất vọng trong cuộc sống. Do đó chỉ cần thêm một động tác nhỏ từ bên ngoài như một bản nhạc buồn là sẽ đẩy những cá nhân này đến một quyết định tiêu cực.
Tại Việt-Nam, vào cuối thập niên 50, nhạc sĩ Phạm Duy đã đặt lời ca Việt cho bản nhạc “Chủ nhật buồn” của Seress Rézso, phóng tác từ bản tiếng Pháp “Sombre Dimanche”. Chúng ta đã biết tài dịch thuật của Phạm Duy qua cách đặt lời ca tiếng Việt vừa phong phú vừa sát nghĩa với nguyên bản từ các bản nhạc ngoại quốc lừng danh như Giòng Sông Xanh, Chiều tà v…v…Đây cũng là một thành công của nhạc sĩ Phạm Duy và bài Chủ nhật buồn là một thí dụ điển hình.
Trong thập niên 60, cố nhạc sĩ Trịnh công Sơn cũng đã sáng tác một bản nhạc buồn, có tựa đề là “Lời buồn thánh”, nội dung thật ủy mị, tâm sự của một chàng trai nằm trong căn gác đìu hiu vào một buổi chiều chủ nhật mà bạn bè, người yêu xa vắng, bơ vơ trong cảnh cô đơn ray rứt, nhìn trời mưa không dứt ở ngoài trời…So sánh với bản nhạc Chủ nhật buồn của Seress Rézso thì bản nhạc của Trịnh công Sơn cũng nói lên được cái tâm trạng buồn đau của một người cô đơn, trong âm thanh, giai điệu và lời ca của bản nhạc. Tiếc rằng bản nhạc Lời buồn thánh của Trinh Công Sơn đã không được phổ biến rộng rãi qua các nước tư bản phương Tây và… biết đâu rằng lại sẽ xuất hiện một hiện tượng “chán đời”, không muốn sống của thiên hạ khi nghe bản nhạc cuả họ Trịnh.
Dù sao thì cũng đả 80 năm qua, nghe lại bản nhạc Chủ nhật buồn của Seress Rézso vẩn thấy tâm tư mình lắng đọng, nhất là người nghe đang có “tâm sự” thì “ngồi một mình, nghe hơi mưa và đợi chờ không nguôi ngoai…” để rồi cuối cùng “ Chủ nhật nào, tôi im hơi…đến với tôi thì muộn rồi…” và sự thất vọng não nề cũng sẽ xẩy đến với bất cứ ai, ở thời nào, ở xã hội nào … cũng vậy thôi !
Ca khúc “chủ nhật buồn” của Seress Rézso thật xứng đáng là bản nhạc tình buồn nhất thế kỷ thứ XX vì vậy bản nhạc đã được liệt vào hàng bất tử trong lịch sử âm nhạc đại chúng.
California, một Chủ nhật buồn
Tháng 1/2014
Ba Lăng
Phụ chú: Lời Buồn Thánh
Trịnh Công Sơn
Chiều Chủ nhật buồn, nằm trong căn gác đìu hiu
Ôi tiếng hát xanh xao của một buổi chiều
Trời mưa, trời mưa không dứt
Ô hay mình vẫn cô liêu
Chiều Chủ nhật buồn, nằm trong căn gác đìu hiu
Nghe tiếng hát xanh sao của một buổi chiều
Bạn bè giờ xa chăn chiếu
Bơ vơ còn đến bao giờ ?
Chiều Chủ nhật buồn, nằm trong căn gác đìu hiu
Tôi xin năm ngón tay em thiên thần
Trên vùng ăn năn, qua cơn hờn dỗi
Tôi xin năm ngón tay em đi vào cô đơn
Chiều Chủ nhật buồn, lặng nghe gió đi về
Chiều chủ nhật buồn, lặng nghe gió đi về
Dòng Nhạc Kỷ Niệm
Nối tiếp công việc phổ biến và lưu trữ những công trình văn hóa và lịch sử, và vì món nợ cá nhân nêu trên, chuyên mục “Dòng Nhạc Kỷ Niệm” có mặt như một đóng góp nhỏ bé vào việc bảo tồn một nền văn hóa mà kẻ thắng trận năm 1975 đã phát động “một cuộc phần thư với mưu toan chôn vùi lịch sử trong những đống tro tàn, chôn vùi những thành tựu văn hóa của một nửa nước Việt Nam vì sợ rằng với tính đa dạng, phóng khoáng, nhân bản và tự do của nó, kẻ thắng trận trên mặt trận quân sự sẽ trở thành kẻ bại trận ngay trên mảnh đất mình vừa chiếm đoạt trên một mặt trận khác. Nhưng vô ích. Những thứ tôi đang có trên tay là một chứng minh. Chúng đã sống sót như chúng tôi đã sống sót. Với sự bảo bọc nuôi dưỡng của lòng dân.” (T.Vấn – Sài Gòn và những trang sách cũ).*
